Voor mijn nieuwe boek 'Epe mien däärpien – Ik vergeat ’t nooit' ben ik weer eens op zoek naar een tweetal namen. Het is een mooi sfeerbeeld uit de kaasafdeling van de Coöperatieve Zuivelfabriek Gelria uit Zuuk. De man in het midden is Jaap Stegeman, maar de medewerkers op de voor- en achtergrond zijn vooralsnog onbekend.

Onlangs kreeg ik van mevrouw Jannie Tellegen-van Putten uit Oene een foto opgestuurd van de Drukkerij Veldhuis en Van Putten uit Vaassen, met het verzoek deze te plaatsen op mijn website. Het was namelijk haar oom Gerrit van Putten die samen met zijn zakelijk partner Veldhuis een drukkerij bestierde aan het Marktplein 6 in Vaassen. Jannie was de dochter van een broer van Gerrit van Putten, genaamd Jannes. Ze was als jong meisje wel eens bij oom Gerrit en tante Johanna op bezoek geweest, maar eigenlijk kon zij zich er niet al te veel meer van herinneren. Wel liet zij mij weten dat er nog een zoon moest zijn, die wellicht wat meer over de historie van deze drukkerij kon vertellen. Nu, deze zoon heb ik opgespoord, hij woont betrekkelijk kort bij ons in de buurt. Het is namelijk Rein van Putten die aan de Klocklaan 36 in Oldebroek woont.  

Eerlijk gezegd hadden we verwacht dat het Eper gemeentebestuur inmiddels tot inkeer zou zijn gekomen en had besloten toch mee te werken aan het verzoek van Ben Jonker om een gedenkteken voor de familie Van Essen te plaatsen op de plek waar hun huis aan de Wachtelenbergweg heeft gestaan, maar zo ver is het nog niet. Nog niet, want we kunnen ons niet voorstellen dat het college voet bij stuk houdt. Iedereen die afgelopen twee weken de verhalen over deze mensen heeft gelezen, zal die mening ook zijn toegedaan.

Er is ook een positieve ontwikkeling te melden: de foto van de verzetsgroep waarbij Gert van den Esschert namen vroeg, kan bijna worden voorzien van een compleet bijschrift. Er ontbreekt nog maar één naam.

‘Een groot maar eenvoudig man is heen gegaan’

Herman van Essen overleed op 19 oktober 1971. Enkele vrienden uit het verzet schreven in het Veluws Nieuws een In Memoriam.

‘Herman van Essen heeft in Epe ‘geschiedenis’ gemaakt door zijn onbaatzuchtige liefde voor de medemens en zijn verzet tegen onderdrukking en geweld. Hij bleef eenvoudig.
Hij weigerde een gevelsteen in zijn woning, die zijn onderduikers hem wilden aanbieden.
In zijn huis getuigen alleen de dankbetuigingen van Geallieerde Staven van zijn stille werk in de oorlog.
De schuilplaatsen zijn verdwenen.
Een ‘groot’ man is heengegaan.'

De bevrijding

En zo brak de bewuste dinsdag 17 april aan. De spanning bij Van Essen bereikte haar hoogtepunt. Konden zij aan het werk gaan? Zij popelden om te beginnen, maar toch moesten wij nog geduld hebben. Zij wisten, dat in het dorp de laatste Duitsers hun vernielingswerk begonnen. Daar zij nog geen instrukties van hogerhand hadden gekregen, konden en mochten zij er niets tegen doen. Ook "Jan de Engelsman" ontraadde dit ten sterkste. Er waren aan de Dellerweg nog heel wat Duitse soldaten, het was nog heel goed mogelijk, dat er nog represaillemaatregelen zouden genomen worden, waardoor nog veel ellende over Epe kon komen.

Aardappelen schillen, zingen en moppen tappen

Hun ondergronds werk liet hen ook nog wel vrije tijd toe. En dan kwam juffrouw Van Essen met een bak aardappelen aandragen en zette de heren aan het aardappelen schillen, want er kwam heel wat kijken, om zoveel grage monden en magen te vullen. Maar zij had gewillig "personeel", dat moet gezegd worden. De verdere tijd brachten zij zoek met allerlei. Nu eens werd er een dam-competitie gehouden en zaten zij in gespannen aandacht het schuiven van de damstenen te volgen. Dan weer werd aan de "Kunst" gedaan. Veel schoons werd gedeklameerd en zelfs trad één van hen als goochelaar op om het "publiek" te vermaken. 's Avonds hielden zij zangrepetities. Dat moest natuurlijk stil gebeuren. Zodra zij op bed waren, begon het "mannenkoor" fluisterend te zingen, doch in hun ijver werd dit gezang al luider en luider en werd tenslotte zelfs buiten goed hoorbaar. En dan kwam juffrouw Van Essen's stem van beneden: "Ssstt, ssstt, stil toch jongens. Zij kunnen jullie in de verte al horen. Als er eens iemand langs komt". Dan was het weer even stil. En juist, als zij dacht dat de heren in slaap waren, barstte er boven een lachsalvo los. Er werden "moppen getapt!". En dan klonk weer de stem van de bezorgde en angstige juffrouw Van Essen: "Bedaar nu toch, jongens" Het was altijd een hele rust voor de goede ziel, als zij eindelijk in slaap geraakt waren en het boven rustig werd. Dan kon ook zij rustig het hoofd neerleggen, tot ... de eerste vliegmachine haar weer wreed uit haar slaap haalde!

Ook onderdak voor paarden en … Duitsers

In die tijd werd het steeds onrustiger. Men hoorde van vorderingen van dit en vorderingen van dat. Op 1 april kreeg Van Essen een nieuw soort logés. Er werden namelijk 3 paarden van buren gebracht, die onder moesten duiken, omdat allerwege paarden gevorderd werden. Eén buurman kwam zelf ook mee en dook meteen bij Van Essen onder, waar hij tot de bevrijding is gebleven. Voor de paarden was het daar ook niet langer veilig. Zij werden toen naar de "Ossenstal" gebracht. Dit was net bijtijds, want al heel gauw kwamen de Duitsers, die op hoge toon hooi eisten voor hun paarden, wat Van Essen weigerde. Zij moesten het hebben en Van Essen hield vol, dat hij het niet had. Tenslotte zei hij, dat hij naar de Ortskommandant zou gaan, wat hij ook deed. Deze was nogal inschikkelijk en antwoordde hem, dat, als hij geen hooi had, hij het ook niet behoefde te geven. Had hij wel, welnu, dan moest hij wat afstaan. Het eind van dat alles was, dat Van Essen hun 30 pond hooi gaf en niets meer.

Verstopplaats voor wapens en explosieven

Na "Tonny's" ontvluchting werd getracht de zaak in Epe weer op te bouwen. Het was daarom noodzakelijk, dat hij meer in het centrum kwam te zitten en vandaar het verzoek aan Van Essen om hem te verbergen. Een paar dagen later kwam nummer 2, namelijk Aalt van Vemde, die ook meermalen gezocht was geweest en thans in Vierhouten zat ondergedoken. De heren kregen druk werk. Jan Voorhorst was de verbindingsman tussen "Tonny" en de contact-adressen, orders kwamen binnen of gingen uit. De hele dag ratelde de schrijfmachine en vele malen ging juffrouw Van Essen om de hoek van het huis kijken of er "niemand" aankwam. Zij was doodsbenauwd, dat het geratel van de schrijfmachine de aandacht zou trekken van de één of andere voorbijganger, want een schrijfmachine in een boerderij moest onvermijdelijk op iets verdachts wijzen. Meermalen waarschuwde zij voor "vreemden" en dan ging de machine naar de W.C. waar dan een plank van de bijzonder brede zitplaats werd weggenomen en de machine naar beneden ging. Er waren daar ook handwapens verborgén. Er werden nog meer wapens verwacht, onder andere ook springstof. Reikhalzend werd naar deze zending uitgezien.

De zenuwslopende ontsnapping van ‘Tonny’ Daamen

De heer Daamen gaf hierover en over zijn ontsnapping de volgende bijzonderheden. In de gevangenis werden zij verhoord en gemarteld om hen tot een bekentenis te dwingen, onder andere werden zijn vingers gebroken. Men was daar ook zeer nieuwsgierig naar een zekere "Tonny". Doch niemand van hen wist iets van "Tonny" af. Zij loochenden allen hun bekendheid met hem. Ook aan hem zelf werd gevraagd wie "Tonny" was, doch hij kende deze persoon ook niet! De anderen werden de één voor, de andere na, na een verblijf van enkele weken naar Duitsland gedeporteerd, waar vandaan velen van hen helaas niet meer zijn teruggekomen. “Tonny” bleef en op zijn vraag antwoordde men hem, dat hij als leider van een wapentransport dit toch wel kon begrijpen. Hem wachtte dus de kogel. Van dat ogenblik af rijpte er bij hem een ontvluchtingsplan. Hij had niets meer te verliezen, wel alles te winnen.

‘Zware jongens’ in de nieuwe schuilplaats

Ongeveer een week voor Kerstmis fietste hun zoon Mannes door de bossen en werd daar aangehouden door mannen van de S.D. Zij vroegen hem om zijn persoonsbewijs, hielden dit en zeiden, dat hij dit de andere morgen in Olst kon komen halen. Of hij nu al beweerde, dat hij pas 16 jaar oud was, het hielp niets, hij was zijn persoonsbewijs kwijt. Vader en moeder Van Essen dachten er natuurlijk niet aan, om hun zoon naar Olst te laten gaan. Maar nu was een ander gevaar ontstaan. Hun adres was bekend en bij een eventuele huiszoeking konden ook de andere jongens gegrepen worden, dus achtten zij het raadzamer, dat die beiden tijdelijk ergens anders heen gingen. Jan ging weer naar zijn oom in de Laarstraat, waar ook
Mannes naar toe ging en Marinus zocht een toevlucht bij zijn meisje. Toen waren Van Essen en zijn vrouw voor het eerst zonder "Iogé's". Alleen Gerrit en kleine Herman waren bij hen en in het huisje waren nog steeds vijf Joden. Toen dacht Van Essen er over, om een, nog veiliger, schuilplaats te maken. Op Eerste Kerstdag, want de tijd drong, maakte hij, geheel alleen, een gat in de kalverstal, groef naar buiten uit en kreeg een nieuwe schuilplaats van ± 2 bij 2,5 meter. Knap, wie daar een schuilplaats kon vinden.